تنشهای ژئوپلیتیکی از اروپا تا شرق آسیا موجی تازه از تسلیحسازی گسترده را در جهان رقم زده است.
رصدخبر | جهان ؛ کشورها با افزایش بودجههای دفاعی، شکلدهی به ائتلافهای جدید تولید پهپاد، خرید سامانههای پیشرفته موشکی و حتی نظامیسازی فضا، در حال بازآرایی معماری امنیتی خود هستند. از همکاری نروژ و اوکراین تا استقرار سامانه «پیکان ۳» در آلمان، از برنامههای تسلیحاتی هند و مصر تا جهش درآمد شرکتهای دفاعی، مجموعه این تحولات نشان میدهد رقابت تسلیحاتی در حال ورود به مرحلهای کمسابقه و تعیینکننده است.
اروپا؛ از فضای صلح به معماری جدید دفاعی
جنگ اوکراین نقطۀ آغاز موج تازهای بود که اکنون سراسر اروپا را فرا گرفته است. کشورها یکی پس از دیگری در حال افزایش ظرفیتهای دفاعی و احیای صنایع نظامی خود هستند. نروژ اعلام کرده با اوکراین وارد همکاری مشترک برای تولید پهپاد شده است؛ اقدامی که هم الگوی جدیدی از مشارکت صنعتی-نظامی میسازد و هم نشان میدهد جنگ اوکراین تنها یک میدان نبرد نیست، بلکه مرکز شکلگیری زنجیرههای تولید تسلیحات در اروپا شده است.
در آلمان، استقرار سامانه دفاع موشکی «پیکان ۳» – سامانهای اسرائیلی با توان رهگیری موشکهای بالستیک – یکی از مهمترین نشانههای تغییر معماری امنیتی اروپا به شمار میرود. این سامانه پیشتر در دفع حملات ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته بود و انتقال آن به خاک آلمان معنایی فراتر از یک خرید نظامی دارد: این کشور برای نخستین بار پس از دههها وارد حوزه دفاع موشکی چندلایه شده و بخش مهمی از چتر دفاعی آینده اروپا را شکل خواهد داد.
همزمان، آلمان میگوید تقاضا برای تانکهای لئوپارد-۲ بهطرز چشمگیری افزایش یافته است. سفارشهای نسخه A8 این تانک مدرن در اروپا رو به جهش گذاشته و شرکتهای سازنده آن با حجم جدیدی از قراردادهای چندمیلیاردی مواجه شدهاند.
آلمان همچنین اعلام کرده بودجههای سنگینی را برای بازتولید و ارتقای ظرفیتهای زرهی اختصاص خواهد داد. روندهای یادشده نشان میدهد اروپا پس از سه دهه کاهش بودجه دفاعی، اکنون در مسیر «نظامیسازی دوباره» قرار گرفته است.
نظامیسازی فضا؛ چرخش تاریخی آژانس فضایی اروپا
در یکی از مهمترین تحولات سال، آژانس فضایی اروپا مسیر خود را از یک نهاد کاملاً غیرنظامی بهسمت فعالیتهای امنیتی و دفاعی تغییر داده است. این تصمیم در بستر رقابت فضایی قدرتهای جهانی و افزایش تهدیدهای ناشی از روسیه اتخاذ شده و بودجه رکوردی ۲۲.۱ میلیارد یورویی را رقم زده است. این آژانس قرار است مأموریتهای دفاعی، قابلیتهای نظارتی و سامانههای فضایی مرتبط با امنیت اروپا را توسعه دهد.
ورود این نهاد به حوزه نظامی بهمعنای انتقال رقابت تسلیحاتی به لایهای جدید است؛ لایهای که در آن مرز میان صنعت هوافضا و ساختارهای امنیتی از بین رفته و اروپا بهطور مستقیم در رقابتهای فضایی-دفاعی قدرتهایی چون آمریکا و چین وارد میشود.
سیاست تسلیحاتی جدید آمریکا و تغییر موازنه در غرب آسیا
همزمان، کاخ سفید اعلام کرده برای بازدارندگی در برابر ایران، حضور نظامی خود را در منطقه گسترش میدهد. این تصمیم در کنار تحولات اخیر در شرق مدیترانه و خلیج فارس، نشانهای روشن از بازتعریف راهبرد امنیتی آمریکا در خاورمیانه است؛ راهبردی که نهتنها بر تحرکات نظامی تکیه دارد، بلکه بر شراکتهای دفاعی و تسلیحاتی جدید نیز استوار است.
در همین چارچوب، نگرانیهای اسرائیل نسبت به نوسازی نیروی هوایی مصر افزایش یافته است. منابع غربی گزارش دادهاند که جنگندههای چینی J-31 و J-20 در رزمایشی که از بالای مدیترانه عبور کردند، از سوی رادارهای اسرائیلی شناسایی نشدند و این رویداد سطح نگرانکنندهای از «فاصله فناوری» را آشکار کرده است. مصر نیز در آستانه دریافت جنگندههای رافائل جدید قرار دارد و برای خرید احتمالی بالگردهای آپاچی و حتی جنگنده نسل پنجم با روسیه مذاکره میکند. این کشور اکنون یکی از بزرگترین برنامههای نوسازی نیروی هوایی در جهان عرب را پیش میبرد و جایگاه آن در موازنه قوا در حال تغییر است.
آسیا؛ رقابت قدرتهای نوظهور برای تسلیحات پیشرفته
در شرق، هند بهدنبال خرید جنگنده نسل پنجم Su-57 و سامانه پیشرفته دفاع موشکی S-500 از روسیه است. این اقدام، اگر نهایی شود، یکی از بزرگترین خریدهای دفاعی دهه اخیر محسوب خواهد شد و پیام روشنی برای آمریکا، چین و پاکستان دارد: دهلینو همچنان بر استقلال راهبردی خود پافشاری میکند و حاضر است برای افزایش توان بازدارندگی، هزینههای سنگین بپردازد.
در شمال اروپا نیز همکاری تسلیحاتی تازهای میان نروژ و کرهجنوبی آغاز شده است. دو کشور در حوزه سامانههای دوربرد و فناوری پهپادی وارد مشارکت میشوند؛ همکاریای که نشاندهنده گسترش بازار تسلیحات آسیایی به خاک اروپا و شکلگیری جریانهای جدید صنعتی است.
بازار جهانی تسلیحات؛ درآمدی در بالاترین سطح ۲۰ سال اخیر
تازهترین گزارشها نشان میدهد درآمد شرکتهای بزرگ دفاعی جهان ۵.۹ درصد افزایش یافته است؛ رقمی که بالاترین رشد دو دهه اخیر محسوب میشود. شرکتهای آمریکایی، اروپایی و اسرائیلی در این میان بیشترین سود را کسب کردهاند. از سوی دیگر، شرکتهای روسی نیز با وجود تحریمها، موفق شدهاند بخشهایی از بازار را حفظ کنند و حتی در برخی حوزهها توسعه ظرفیت داشته باشند.
این رشد درآمد نهتنها ناشی از افزایش سفارشهای دولتی است، بلکه ریشه در تغییرات ساختاری دارد: بازگشت جنگهای کلاسیک، افزایش تهدیدهای موشکی و پهپادی، و رقابت قدرتها در حوزه دفاع هوشمند.
«انستیتو بینالمللی پژوهشهای صلح استکهلم» (سیپری) روز شنبه در گزارشی اعلام کرد: در سال ۲۰۲۴ درآمدهای ۱۰ شرکت تسلیحاتسازی بزرگ اول جهان به رقم خیرهکننده ۶۷۹ میلیارد دلار رسید که بالاترین رقم درآمد ثبت شده برای آنها تا کنون است.
در این میان عمده این افزایش درآمد نصیب شرکتهای مستقر در اروپا و ایالات متحده شده اما شرکتهای تسلیحاتسازی در دیگر نقاط جهان نیز این افزایش را تجربه کردهاند به جز حوزه آسیا و اقیانوسیه جایی که در آن صنعت تسلیحاتسازی چین به دلیل مشکلات شاهد اندکی کاهش درآمد بود.
۳۰ شرکت از ۳۹ شرکت آمریکایی حاضر در بین ۱۰۰ شرکت برتر – از جمله لاکهید مارتین، نورثروپ گرومن و جنرال داینامیکس – افزایش درآمد داشتهاند. درآمد ترکیبی آنها با ثبت افزایش ۳.۸ درصدی به ۳۳۴ میلیارد دلار رسیده است. اما انستیتوی سیپری خاطرنشان کرد تاخیرهای گسترده و افزایش بیش از حد هزینهها روند توسعه و تولید را در برنامههای تسلیحاتی اصلی ایالات متحده از جمله برنامه تولید جنگنده F-۳۵ مختل کرده است.
۲۳ تا از مجموع ۲۶ شرکت مستقر در اروپا، سوای روسیه، نیز در پی برنامههای این قاره برای تقویت هزینههای نظامی با افزایش درآمد از محل فروش تسلیحات روبرو شدهاند. مجموع درآمد آنها با ۱۳ درصد افزایش به ۱۵۱ میلیارد دلار رسید؛ افزایشی که ناشی از افزایش تقاضا به دلیل جنگ اوکراین و تهدید قلمداد کردن روسیه رقم خورده است.
شرکت «گروه چکسلاواک» متعلق به جمهوری چک افزایش درآمد چشمگیری را در ۲۰۲۴ تجربه کرد و رقم این افزایش که عمدتا به دلیل برنامههای دولت این کشور برای تامین گلولههای توپخانه برای اوکراین رقم خورد ۱۹۳ درصد بود. همچنین میزان افزایش درآمد شرکت «صنعت دفاع اوکراین» نیز ۴۱ درصد بود.
جهان در آستانه دوره جدید تسلیح
در مجموعۀ این تحولات، تصویری روشن پدیدار میشود: جهان وارد چرخه تازهای از تسلیح شده است. جنگ اوکراین تنها آغازگر این روند بود، اما تنشهای شرق آسیا، رقابت فضایی، بحرانهای خاورمیانه و بیاعتمادی فزاینده میان قدرتهای جهانی باعث شدهاند بودجههای دفاعی در سطح بیسابقهای افزایش پیدا کند.
اروپا خود را برای مواجهه با تهدیدهای بلندمدت آماده میکند؛ آسیا میدان رقابت تسلیحاتی قدرتهای منطقهای شده است؛ خاورمیانه با نوسازیهای بزرگ هوایی و موشکی روبهروست؛ و بازار جهانی تسلیحات در نقطهای ایستاده که هم از نظر حجم قراردادها و هم از منظر پیوستهای ژئوپلیتیکی، وضعیت آن با سالهای پیشین قابلقیاس نیست.
این وضعیت نشان میدهد معماری امنیتی آینده جهان بهسمت چندقطبی شدن هرچه بیشتر حرکت میکند؛ معماریای که در آن تکنولوژیهای نو، همکاریهای صنعتی و ائتلافهای دفاعی نقشی تعیینکنندهتر از گذشته خواهند داشت.
